Powszechnie wiadomo, że adwokat to prawnik świadczący pomoc prawną. Mniej powszechna jest świadomość, że adwokat (posiadający określone uprawnienia) może służyć pomocą również przed Trybunałami Kościelnymi w procesach kanonicznych.

Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego (kan. 1481 § 1) oraz z wydaną w 2005 r. Instrukcją Dignitas connubii, zawierającą normy, które powinny być przestrzegane we wszystkich sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, strona postępowania przed trybunałem może swobodnie ustanowić sobie adwokata. Adwokat natomiast pełni funkcję techniczną, służy radą, analizuje i przygotowuje różne odpowiedzi o charakterze obrony, pomaga w przygotowaniu dowodów.

Nie każdy adwokat świecki jest adwokatem kanonicznym i odwrotnie. Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego (kan. 1483) i art.105 § 1 Dignitas connubii adwokat powinien być osobą pełnoletnią i nienaruszonej sławy. Adwokat ma być ponadto katolikiem, chyba że biskup diecezjalny zezwoli inaczej, doktorem prawa kanonicznego lub skądinąd prawdziwie biegłym i zatwierdzonym przez biskupa.

Inaczej niż przy nabyciu uprawnień adwokata w prawie świeckim (w Polsce), gdzie adwokat może działać na terenie całego kraju niezależnie od Izby Adwokackiej, w której uzyskał wpis, adwokat kanoniczny jest zatwierdzany przez biskupa w obrębie diecezji, archidiecezji, w której biskup ten sprawuje posługę. Adwokat kanoniczny ma prawo brać czynny udział w procesie kanonicznym. Nie tylko przygotowuje pismo wszczynające proces, ale także ma prawo uczestniczyć przy przesłuchaniach stron i świadków oraz zapoznawać się z materiałem dowodowym.

Przez ostatnie kilka lat zaobserwować można wzrost zainteresowania problematyką prawa kanonicznego, głównie w zakresie procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Świadomość dostępności instytucji stwierdzenia nieważności małżeństwa, w dużej mierze rozpowszechnionej przez List Apostolski motu proprio „Mitis Iudex Dominus Jesus” papieża Franciszka, wskazała na potrzebę udzielania pomocy adwokackiej w tych sprawach. Wspomniany list apostolski reformujący kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa, miał na celu ułatwienie postępowania w sprawie uzyskania orzeczenia w zakresie nieważności małżeństwa.

Prowadzenie sprawy w tym zakresie nie jest zadaniem łatwym. Tym bardziej strony postępowania mogą czuć się zagubione w zakresie zarówno prawa materialnego, jak i samego postępowania przed sądem biskupim. Adwokat kanoniczny ma za zadanie współpracować z sądem w celu zgromadzenia materiału dowodowego, który pomoże ocenić, czy rzeczywiście spełnione zostały podstawy, z których dowodzimy nieważności. Zadaniem adwokata jest ustalenie, czy istnieją powody, dla których można prowadzić proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a następnie przygotowanie skargi i wskazanie dowodów na jej poparcie. Adwokat kanoniczny powinien w sposób jasny i precyzyjny określić podstawy prawne i faktyczne zaskarżenia małżeństwa, a więc uczciwie i rzetelnie poinformować stronę, na podstawie jego wiedzy prawnej i faktycznej, o możliwości uzyskania przez stronę stwierdzenia nieważności jej małżeństwa.

Adwokat ma prawo uczestniczyć w przesłuchaniu stron (każdej z osobna, bez obecności drugiej strony) i świadków (co jest o tyle ważne, że strona nie ma takiej możliwości), ma prawo zadawać pytania. Adwokat ma prawo do zajęcia stanowiska po zgromadzeniu materiału dowodowego. Ma prawo do przedstawienia obrony. Przed wydaniem wyroku adwokat może zgłosić replikę na stanowisko adwokata strony przeciwnej oraz obrońcy węzła małżeńskiego.
Tak samo jak w procesie cywilnym adwokat może wnieść w imieniu strony apelację, jeżeli wyrok nie jest dla niej korzystny.

Do czasu wydania motu proprio „Mitis Iudex Dominus Jesus”, sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa wymagały dwóch pozytywnych (czyli stwierdzających nieważność małżeństwa) wyroków. Oznaczało to, że sprawa rozstrzygnięta przez Trybunał pierwszej instancji trafiała niejako automatycznie do Trybunału I instancji, gdzie wyrok był weryfikowany, a zgromadzony materiał dowodowy oceniany na nowo. W chwili obecnej, tzw. dekret o wykonalności wyroku zostaje wydany, jeżeli za nieważnością małżeństwa pozytywnie rozstrzygnął Trybunał I instancji. Oznacza to, że adwokat (jak w procesie według prawa powszechnego) będzie sporządzał apelację tylko dla strony niezadowolonej z orzeczenia Trybunału I instancji. Ewentualnie przed Trybunałem I instancji będzie reprezentował w postępowaniu stronę, która chce bronić korzystnego dla niej orzeczenia zaskarżonego przez stronę przeciwną lub inny podmiot do tego upoważniony (np. przez obrońcę węzła małżeńskiego).

Wiedza prawnicza od dawna przestała być powszechną, a odkąd istnieją sądy, występują też adwokaci. Niewątpliwie możliwość korzystania z pomocy adwokata w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest cenna i pozwala stronie pewniej i bezpieczniej przejść przez cały ten proces. „…nikt z nas nie może oprzeć się wrażeniu, że niejedna ze spraw zakończonych wyrokiem non constat znalazłaby inny finał, gdyby w niej uczestniczył adwokat. Jego udział nieraz uchroniłby sprawę przed wędrówką przez kolejne instancje”.